Το εμβληματικό κτίριο και η ιστορία του – Το αποτύπωμα του σπουδαίου δασκάλου Θεόδωρου Κάστανου
Ένα από τα σημαντικότερα δημόσια κτήρια της πόλης μας είναι αναμφισβήτητα η Ζαρίφειος Παιδαγωγική Ακαδημία που σήμερα στεγάζεται το 1ο Πειραματικό Δημοτικό Σχολείο Αλεξανδρούπολης. Πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα και παλαιότερα νεοκλασικά κτίρια της πόλης. Μαζί με το συνεργάτη μου, φωτογράφο Νάσο Ναλμπάντη αποφασίσαμε να το επισκεφτούμε και να ετοιμάσουμε ένα αφιέρωμα στην ιστορική διαδρομή του πνευματικού αυτού ιδρύματος.
Ανεβαίνουμε τις επιβλητικές σκάλες του κτηρίου μαζί με την όμορφη δασκάλα που μας συνοδεύει, για να μας ξεναγήσει στο χώρο του σχολείου και καθώς μπαίνουμε, αντικρίζουμε το περίφημο αίθριο που δεσπόζει στο κέντρο του κτηρίου. Από την οροφή του κτίσματος εισβάλει το μεσημεριάτικό φως που ζεσταίνει με τις ακτίνες του όλη τη «σάλα»!.
Αφού καταφέραμε να κατεβάσουμε τα μάτια μας από τη γυάλινη στέγη, πολύ κοντά στην είσοδο του κτηρίου βλέπουμε τις δημιουργίες των ίδιων των παιδιών! Δύο μεγάλα ταμπλό στέκονται στις δύο πλευρές του αίθριου. Το ένα με θέμα το σχολικό εκφοβισμό και την ανάγκη για το αγκάλιασμα όλων των παιδιών, χωρίς διακρίσεις, στέλνει το μήνυμα πάνω στον ζωγραφισμένο κορμό ενός δέντρου. Μα και στο άλλο ταμπλό τα παιδιά έφτιαξαν δέντρα, γεμάτα χρωματιστούς καρπούς με τη μέθοδο “quilling” δηλαδή τη χαρτοπλεκτική, στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων ενός από τους Ομίλους που λειτουργούν στο 1ο Πειραματικό Σχολείο.
Το μυαλό μου πάει κατευθείαν στον Θεόδωρο Κάστανο για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι γιατί ο φωτισμένος αυτός δάσκαλος εργάστηκε καθοριστικά για τη δημιουργία του συγκεκριμένου κτηρίου. Με μεγάλο πάθος ο Θ. Κάστανος συνέβαλε αποφασιστικά στην αποπεράτωση του κτηρίου, καθώς ήταν μισοτελειωμένο, όταν οι Οθωμανοί είχαν ήδη αποσυρθεί από την πόλη. Το προόριζαν για Γεωργική Σχολή ή Ναυτική Ακαδημία, αλλά στο μεταξύ μεσολάβησαν οι βαλκανικοί πόλεμοι και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ήταν όμως ακόμη σκελετός, όταν το κτίσμα πέρασε στην ελληνική επικράτεια, μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης το 1923. Ο Κάστανος έπρεπε να δώσει μία «μάχη» για να παραχωρηθεί στην δικαιοδοσία του τότε Υπουργείου Παιδείας και να χρησιμοποιηθεί ως Διδασκαλείο και όχι ως «μεραρχία», δεδομένου ότι το διεκδικούσε εξίσου δυναμικά η στρατιωτική ηγεσία της πόλης, για να καλύψει τις δικές της ανάγκες. Αφού λοιπόν πέτυχε την πρώτη μεγάλη νίκη, ο ίδιος ο Κάστανος, για 3 περίπου χρόνια, από το πρωί μέχρι το βράδυ, επέβλεπε τις εργασίες 30 περίπου οικοδόμων, βοηθούμενος από τον Καπάνταη Χαράλαμπο στις παραλαβές των υλικών και τις υπόλοιπες εργασίες, μέχρι το «γιαπί» να γίνει ένα λαμπρό οικοδόμημα. Υπήρξε ο πρώτος διευθυντής του Διδασκαλείου της Αλεξανδρούπολης, της σχολής δηλαδή από όπου αποφοιτούσαν δάσκαλοι και δασκάλες που υπηρέτησαν στα δημοτικά σχολεία της χώρας.
Ο δεύτερος λόγος που αναφέρομαι στον Κάστανο είναι η σύνδεση του έργου του με τη σημερινή Περιβαλλοντική Εκπαίδευση που υλοποιούν τα σχολεία της χώρας μας και φυσικά το 1ο Πειραματικό δημοτικό που στεγάζεται στο εν λόγω κτήριο. Στο βιβλίο του Κάστανου που εκδόθηκε το 1929 στη Θεσσαλονίκη, με τίτλο «Το Σχολείο εργασίας στη θεωρία και στην πράξη» ο συγγραφέας αναζητά νέους τρόπους διάρθρωσης σχολικών χώρων, «τέτοιους που να ευνοούν την αδέσμευτη έκφραση του παιδιού» και προβάλει νέες μορφωτικές αξίες στην Ελληνική εκπαίδευση. «Σκοπός του σχολείου δεν πρέπει να είναι το σοφό παιδί, αλλά το ευτυχισμένο παιδί».
Η άμεση επαφή με τη Φύση και τους καρπούς της, μέσα από τη παρατήρηση όλης της διαδικασίας από τη φύτευση των σπόρων μέχρι την συγκομιδή των καρπών, προσφέρουν στα παιδιά μία βιωματική μάθηση που στηρίζεται στην ανακάλυψη και την ενεργή συμμετοχή.
Ξεδιπλώνοντας τη σκέψη του, ο Κάστανος αναφέρει «Η εργασία του παιδιού του Σχολείου εργασίας, τόσο η σωματική, όσο και η πνευματική, παίρνουν παραγωγικό χαρακτήρα.Το παιδί απελευθερώνεται, αποκτά πρωτοβουλία, δύναμη, νιώθει να χτυπά γερά στα στήθια του μια καινούργια όμορφη ζωή και μαθαίνει να τη δίνει ευγενικά, για να εξυπηρετήσει την ολότητα. Πόσο ζωηρά χρωματίζεται η ιδέα του Σχολείου Εργασίας από τις ιδέες του χριστιανισμού!».
Για το ρόλο του δασκάλου ο Θ. Κάστανος προτείνει «Ο δάσκαλος δίνει τις χρειαζούμενες πηγές, βοηθεί όπου παρουσιάζεται απόλυτα η επέμβαση του. Οι εργασίες των παιδιών μπορεί να είναι κοινές, όλης της τάξης μαζί, ομαδικές και ατομικές. Γι’ αυτό το Σχολείο εργασίας δίνει μεγάλη σημασία στις εργασίες που κάμνουν τα παιδιά μέσα στην πατρίδα και για την πατρίδα… Τα παιδιά μπορούν στο δημόσιο κήπο να φυτεύουν δέντρα και να περιποιούνται τα λουλούδια…».
Με έκπληξη, αλλά και χαρμολύπη διαπιστώνω ότι οι παιδαγωγικές μέθοδοί του υπήρξαν τόσο πρωτοποριακές και καινοτόμες, ώστε χρειάστηκε να περάσουν αρκετές δεκαετίες, μέχρι το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα να τις ασπαστεί και να τις εφαρμόσει.
Το 1934 το Διδασκαλείο καταργήθηκε και μετατράπηκε σε Παιδαγωγική Ακαδημία διετούς φοιτήσεως. Πρώτος διευθυντής διετέλεσε ο Ευάγγελος Παπανούτσος (1934-1936).
Συνεχίζουμε την γνωριμία μας με τι αίθουσες στο κάτω μέρος του κτηρίου, εκεί όπου διεξάγονται τα μαθήματα ειδικοτήτων, όπως της Μουσικής, των αγγλικής γλώσσας, της γερμανικής κ.α. Καλώ τον Νάσο να φωτογραφίσει τις τάξεις, για να μεταφερθούμε, μέσα από το βιβλίο της Άννας Γιαννιτσοπούλου, σε μια άλλη εποχή. Στο μυθιστόρημα της με τίτλο «Οι επαρχιώτισσες» η συγγραφέας περιγράφει την εμπειρία της ως φοιτήτρια της Ζαρίφειου Παιδαγωγικής Ακαδημίας στα χρόνια της Δικτατορίας. Δίνει μια αρκετά λεπτομερή περιγραφή του κτηρίου με έμφαση στις αίθουσες των ειδικοτήτων που τότε λειτουργούσαν ως το οικοτροφείο. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Το οικοτροφείο ήταν στο ημιυπόγειο. Η ίδια αρχιτεκτονική κι εδώ. Ένας τεράστιος χώρος στο κέντρο έπαιζε το ρόλο τραπεζαρίας. Αυτός δε φωτιζόταν από πουθενά. Αριστερά ήταν τα μαγειρεία, κάποιος κοπανούσε κατσαρόλες εκεί μέσα, και δίπλα οι τουαλέτες και τα λουτρά. Γύρω είχε πόρτες που οδηγούσαν στους θαλάμους, στους κοιτώνες του ύπνου κατά τη Φεβρωνία. Δέκα θάλαμοι με δέκα κρεβάτια ο καθένας…».
Ο τελευταίος διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας υπήρξε ο Νικόλαος Ράπτης την περίοδο 1976-1978. Από το 1983 στο κτίριο στεγάζονται δημοτικά σχολεία.
Ανεβαίνουμε τις σκάλες για τον «εξώστη», στον πρώτο όροφο, εκεί όπου βρίσκονται οι υπόλοιπες αίθουσες διδασκαλίας και η βιβλιοθήκη, ένας εξαιρετικός πολυχώρος με ξύλινη επένδυση που πρόσφατα ανακαινίσθηκε, χάρη στην πρωτοβουλία και τις ενέργειες της σημερινής διευθύντριας του σχολείου κ. Αντιόπης-Ελένης Τεμπρίδου.
Αφού ολοκληρώσαμε την περιήγησή μας στον εσωτερικό χώρο του κτηρίου, ξεκινάμε τη βόλτα μας στην αυλή του σχολείου. Ο ανδριάντας του ευεργέτη Γεωργίου Ζαρίφη στέκει να κοιτάζει το κτίσμα με υπερηφάνεια. Κοντά του δροσίζουν με τη σκιά τους τα σημερινά δέντρα, ο σφένταμος, η οξιά και η μουριά, γεμάτη μούρα!
Μία ανάμνηση από την παιδική μου ηλικία, γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 70’ φέρνει παγώνια με τα ανοιχτά φτερά τους, που ζούσαν κάποτε στο χώρο αυτό. Τη μακρινή αυτή θύμηση έρχεται να επιβεβαιώσει το κείμενο της δασκάλας κ. Γιαννιτσοπούλου που γράφει για ένα παρκάκι με παγκάκια, μια λιμνούλα με κύκνους και κάνα δυο παγώνια. Προφανώς, όταν συνταξιοδοτήθηκε ο επιστάτης που τα φρόντιζε, δεν υπήρχε δυνατότητα να επιβιώσουν.
Συνεχίζουμε την περιήγησή μας, περπατώντας προς την πίσω μεριά του κτηρίου και καθώς στρίβουμε, για να βρεθούμε στην αριστερή πλευρά του αυλόγυρου, συναντάμε τα νεαρά δέντρα που φυτεύτηκαν, με τη πρωτοβουλία κάποιων δασκάλων. Χαιρόμαστε για την προσπάθεια ενίσχυσης του φυτικού κόσμου του σχολείου. Και μας έρχεται μία ιδέα: να γνωρίσουν οι μαθητές καλύτερα τα λουλούδια και τα δέντρα της αυλής. Είναι μεγάλα τα φύλλα της μουριάς; Γιατί έχει τόσους πολλούς καρπούς; Ποιες είναι οι ιδιότητες του κορμού της; Ερωτήματα που θα μπορούσαν ίσως να δώσουν ώθηση στις περιβαλλοντικές δράσεις που υλοποιούνται ήδη με επιτυχία από το πρόγραμμα του σχολείου.
Το 2011 τα τρία Πειραματικά Δημοτικά Σχολεία, που στεγάζονταν στο ιστορικό αυτό κτίριο, συγχωνεύτηκαν σε ένα, το 1ο Πειραματικό Πρότυπο Δημοτικό Σχολείο Αλεξανδρούπολης
Ο Νάσος φωτογραφίζει για μία ακόμη φορά την πρόσοψη του κτηρίου. Μεταφέρουμε τις ευχαριστίες μας στην ευγενική δασκάλα για την πολύτιμη βοήθεια της και απομακρυνόμαστε από το σχολείο με ευχάριστα συναισθήματα, με την ελπίδα η ηγεσία του υπουργείου παιδείας και οι τοπικές αρχές να στηρίξουν και να σταθούν αρωγοί στις πρακτικές ανάγκες που σίγουρα θα υπάρχουν σε ένα κτήριο που λειτουργεί αδιάκοπα εδώ και εκατό χρόνια. Ένα κτήριο που με τους ανθρώπους του και το φυσικό περιβάλλον του, ζωντανεύει μία σημαντική σελίδα της ιστορίας της πόλης μας.
Βιβλιογραφία:
- Νικόλαος Ράπτης, Το Διδασκαλείο και η Ζαρίφειος Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρουπόλεως, Λεύκωμα 1978
- Αλεξάνδρα Μποτονάκη, Θεόδωρος Κάστανος, στο Πρόσωπα και μορφές της Αλεξανδρούπολης, Πολιτιστικός και ψυχαγωγικός σύλλογος Αλεξανδρουπολιτών Αττικής. Δήμος Αλεξανδρούπολης.
- Άννα Γιαννιτσοπούλου, «Οι επαρχιώτισσες» : www.paratiritis-news.gr https://www.paratiritis-news.gr/news/i-zarifeios-paidagogiki-akadimia-sti-logotechnia/
Κείμενο: Σταυρίδου Μαρίνα, Φιλόλογος-Ιστορικός
Φωτογραφίες: Ναλμπάντης Νάσος, Εκπαιδευτής Φωτογραφίας
